N

 

NA WITOSA, Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej (przychodnia) sp. z o.o., w osiedlu ►Witosa, powstał 1 kwietnia 2005 roku, kontynuuje działalność przychodni nr 11 Samodzielnego Publicznego Zakładu Lecznictwa Ambulatoryjnego w Katowicach, powstałej w roku 1980, prowadzi leczenie w zakresie podstawowej i specjalistycznej opieki zdrowotnej dla dorosłych i dzieci, finansowane w ramach umowy z NFZ oraz prywatnie.

NADSZYBIE KOPALNI KLEOFAS, zabytek architektury przemysłowej, wzniesiony w tradycyjnym stylu, z dwuspadowym dachem, fundamenty i ściany wykonane są z cegieł, a cokoły − z kamienia ciosowego, w budynku znajdują się prostokątne stalowe okna zwieńczone łukiem, z kamiennymi parapetami, na elewacjach umiejszczono architektoniczne detale ceglane, cokół wykonano z kamienia ciosowego, ryzality wykończono gzymsami ceglanymi.

NADZIEJA, Rodzinny Ogród Działkowy, przy ul. Władysława ►Grabskiego; założony w 1982 roku na dawnym terenie leśnym; w bocznych częściach ogródka rosną krzewy i drzewa owocowe (agrest, porzeczki, jeżyny, winogrona, jabłonie, wiśnie, śliwki); doprowadzona jest do niego woda i energia elektryczna.

NAPRZÓD „1912” ZAŁĘŻE (także KS „Naprzód 1912” Katowice III), jednosekcyjny klub piłkarski (wg relacji ►Pawła Chrószcza, jednostka pierwotnie miała być piłkarskim oddziałem ►TG „Sokół” Załęże). Od 1920 należał do Katowickiego Okręgu Górnośląskiego Związku Piłki Nożnej; w 1923 połączył się z ►Spiel Freudenschaft Załęże. W 1939 liczył 363 członków. W 1937 powstała sekcja lekkoatletyczna. Prezesi: Antoni Potyka (1923), Franciszek Spyra (1928–1931), Ludwik Przystolik (1938–1939). Działacz: ►Jan Laband. Osiągnięcia: występy drużyny piłki nożnej w rozgrywkach klasy A. W 1939 został zlikwidowany, w 1952 wykreślony z rejestru przez władze wojewódzkie. Korzystał z boiska „robotniczego” (Arbeiter Sport Platz) przy ul. Wojciechowskiego (pogranicze Załęża i Katowic), które później użytkował KS „Baildon” Katowice (ob. obiekty: ►Punkt 44, ►Multikino).
A. Steuer: Ruch sportowy w Katowicach-Załężu (1895–1998). W: „Kronika Katowic”. T. 8. Katowice 1999; M. Bulsa: Ulice i place Katowic. Katowice 2012.

NARODOWA PARTIA ROBOTNICZA, partia polityczna, w 1920 zawarła sojusz z ►Towarzystwem Posiedzicieli Gruntów, współpracowała z ►Związkiem Katolickich Robotników p.w. św. Józefa; miała wpływy w ►Zjednoczeniu Zawodowym Polskim, ►Towarzystwie Kobiet przy NPR, organizacji młodzieżowej „Jedność”; działacze w Załężu: Józef Konieczny, ►Teodor Mroncz, Paweł Przewoźnik, ►Paweł Reguła, Józef Schulz, Augustyn Wegenhaupt, Józef Zembok, ►Piotr Zagórnik.
APK, zesp. Miasto Katowice, sygn.135.

NARODOWO-CHRZEŚCIJAŃSKIE ZJEDNOCZENIE PRACY na KOLONII I. MOŚCICKIEGO, ugrupowanie polityczne, sanacyjne, działało w środowisku miejscowym, istniało co najmniej od 1934, w 1935 zarząd tworzyli: Franciszek Starzyk, Franciszek Strzódka, Franciszek Buchta, Hubert Oczko, Wilhelm Weps.
„Polska Zachodnia” 1934, nr 54.

NARODOWO-CHRZEŚCIJAŃSKIE ZJEDNOCZENIE PRACY W ZAŁĘŻU, sanacyjna partia polityczna; zał. 1927. W 1929 skupiała 64 członków. Organizowała polskie formacje w ►Związku Towarzystw Polskich; dysponowała wpływami w ►Generalnej Federacji Pracy; współpracowała z gniazdem ►Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Załężu i ►Towarzystwem Śpiewaczym „Halka”; uzyskała możliwość oddziaływania na grupy ►Związku Powstańców Śląskich w Załężu, ►Związku Obrony Kresów Zachodnich w Załężu, ►Narodowej Partii Robotniczej, ►Towarzystwa Polek, ►Towarzystwa Śpiewaczego „Halka”, Związku Nauczycielstwa Polskiego, ►Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, ►Towarzystwa Polek przy Narodowej Partii Robotniczej, ►Towarzystwa Śpiewaczego „Chopin”, ►Związku Inwalidów Górniczych, ►Zjednoczenia Zawodowego Polskiego Oddział Kolejarzy. W 1935 działały komisje: do uruchomienia nieczynnej ►kopalni „Kleofas” oraz do melioracji miejscowości. Funkcję prezesa pełnił ►Franciszek Długiewicz; działacze: ►Józef Oleś, ►Franciszek Zagórnik, ►Paweł Ryguła, ►Zofia Magryś, ►Stanisław Cybulski, ►Leopold Świtała, Tomasz Lelonek, Paweł Królik, ►Wiktor Jesionek, Polczyk, Szynol, Wozipiwo.
„Polska Zachodnia” 1927, nr 99; 1929 nr 222, 232; 1931, nr 84, 345; 1935, nr 40; „Śląski Głos Poranny” 1927, nr 12; 1928, nr 12.

NARUTOWICZA GABRIELA ULICA, w Załężu, o zmiennym układzie (długość odcinka równoleżnikowego – 260 m); wytyczona ok. 1900 roku; poprzednie nazwy: Carostraße, Karostraße, Ligonstraße, Juliusza Ligonia; od 1925 i od 1945 pod aktualną nazwą; łączy ul. Pawła ►Pośpiecha z torami kolejowymi. Infrastruktura – familoki z przełomu XIX i XX w.; w okresie międzywojennym: sklep spożywczy Pawła Labusa (Łabusa), kolonialny Teodora Dytki, ►Towarzystwo Handlowo-Przemysłowe SA Oddział Katowice (sprzedaż materiałów i maszyn dla przemysłu budowlanego); mleczarnia Wilhelma Poloczka; tereny i kamienice należące do: Albiny Dytko, Wiktora ►Jesionka, Jana Mikołajca, Anny Poloczek, Wilhelma Ruppika, Agnieszki Wróbel, dr. Artura Wulfsona, Mieczysława ►Zagajskiego, Wilhelma Zająca oraz będące własnością Huty „Pokój”; w okresie okupacji – filia piekarni W. Zajonza; po ►Drugiej wojnie światowej budynki administrowane były przez Hutę ►Baildon; ponadto w latach 60. XX w. działał ►Ośrodek rozrywkowy dla dzieci (obecnie ►Szkoła Controlingu SA), firma Autos; znani mieszkańcy: Alojzy ►Chrószcz, Maria ►Chrószcz, Paweł ►Chrószcz, Leopold ►Świtała.
AUM zesp.1, sygn.1684.

NASZA CZYTELNIA, instytucja utworzona przez Koło Przyjaciół Towarzystwa Kulturalno-Oświatowego w Załężu, otwarta 24 marca 1928 roku w Domu Robotniczym kopalni „Kleofas”. Prezes: inż. ►Władysław Wendt.
„Polska Zachodnia” 1928, nr 2, 84.

NAZWY MIEJSCOWE, ►Bauhaus, ►Burloch, ►Christus Platz, ►Cygański Targ, ►Droga Kochłowicka, ►Droga przez Groblę, ►Droga Wojskowa, ►Dziembałowskie Stawy, ►Hegenscheidta Kolonia, ►Johanka, ►Kochłowickie Wzgórza, ►Kolybaj, ►Kuźniczysko, ►Mały Osiek, Kolonia im. Ignacego ►Mościckiego, ►Obniżenie Rawy, ►Obroki osiedle, ►Obroki (stawy), ►Osiedle Kopalni „Wujek”, ►Osiek, ►Owsiska, ►Piotrowicka Droga, ►Rów Jana Kupca, ►Rów Kleofas, ►Rów Kopalni „Kleofas”, ►Rów Kopalni „Wujek”, ►Świńska Górka, ►Trzciniecka Struga, ►Via Magna, ►Wielki Osiek, ►Witosa Osiedle, ►Wysoka Góra, ►Załęska Hałda (fińskie domki), ►Załęska Hałda, ►Załęski Potok, ►Zapłocie.

NETTO, duńska sieć handlowa, posiadająca jedną placówkę na terenie Załęża, przy ul. ►Żelaznej; w planach jest budowa marketu przy ul. ►Gliwickiej.

NEUE BEATE zob. ►Batory

NEUMANN Andrzej (4 XI 1899, Nowa Wieś k. Opola – ?), członek ►Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska, walczył w szeregach 1. opolskiego batalionu piechoty powstańczej; uchodźca, zamieszkał na ►Obrokach (osiedlu), od 1922 roku zatrudniony w ►Zawodowej Straży Pożarnej Kopalni „Kleofas” (zob. kopalnia ►Kleofas), członek ►Ochotniczej Kolumny Sanitarnej, ►Ligi Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej w Załężu.
APK zesp. Giesche SA 5037

NICOLAISTRASSE zob. ►ks. Pawła Pośpiecha ulica

NIEMIECKIE ORGANIZACJE; przed rokiem 1922 działały na terenie ►Gminy załęskiej, ►Kopalni Kleofas i ►Parafii św. Józefa w sferach: germanizacyjnej, religijnej, kulturalno-oświatowej, paramilitarnej, kultury fizycznej, towarzyskiej. Były to: ►Arbeiter Gesang Verein Cleophasgrubbe, Beamten Gesangverein, ►Deutsche Katholische Arbeiter Verein, Freiwillige Feuerwehr (zob. ►Ochotnicza Straż Pożarna Załęże), ►Gesellenverein, Handwekerverein, Jugendsbund, ►Katholische Junglingsverein, ►Kriegersverein, Loterienverein, ►Männer Gesangverein, ►Männer Turnverein 1895, Polizeibeamtenverein, ►Spiel und Eislaufverein, Sport Club 06 Zalenze (zob. ►06 Załęże), Vaterländische Frauenverein, Vincentverein. (zob. też ►kobiece organizacje, ►Kultura fizyczna, ►Młodzieżowy ruch, ►Organizacje i stowarzyszenia, ►Paramilitarne organizacje, ►Śpiewaczy ruch.
Adressbuch fur Kattowitz: Schloss Kattowitz, Brynow, Hohenlohehutte, Bogutschutz-Zawodzie, Domb, Zalenze, Ellgoth-Idaweiche. Unter Benutzung amtlicher Quellen. Kattowitz 1914.

NIESYTO, ród wywodzący się z Woli k. Pszczyny; protoplastą linii bocznej w Załężu był Franciszek (18 IX 1867 – 19 XII 1930), którego synowie przenieśli się do Mysłowic i Katowic, gdzie znaleźli pracę: Jan (28 VIII 1892 – 25 IV 1966) – związany z kopalnią w Janowie, gdzie był maszynistą kopalnianej maszyny wyciągowej, ►Władysław (8 IX 1894 – 17 II 1975), Walenty (15 XII 1898 – 31 I 1970) – zawodowo związany z Śląskimi Liniami Komunikacyjnymi, po ślubie w 1930 zamieszkał w Mysłowicach, ►Ludwik (25 I 1902 – 27 IV 1968), ►Józef (5 III 1904 – 1 VIII 1975).
E. Niesyto, J. Stawowy: Klan Franciszka Niesyto. Chorzów 2007 (wydruk komputerowy).

NIESYTO Józef (5 III 1904, Załęże – 1 VIII 1975, Mysłowice), syn Franciszka, pracownik Śląskich Linii Komunikacyjnych w Katowicach. Po ślubie w 1928 na stałe osiadł w Mysłowicach; od 1941 działał w AK; w 1944 został aresztowany i osadzony w Dachau; uwolniony VI 1945.

NIESYTO Ludwik (25 I 1902, Załęże – 27 IV 1968), syn Franciszka, jako kilkunastoletni chłopiec otrzymał pracę w ►Hucie Baildon, z którą związał całe swoje życie zawodowe. Mieszkał przy ul. Wojciechowskiego 46 (ob. ►ul. Gliwicka 97).

NIESYTO Stanisław (17 I 1923, Załęże – 17 VI 1985, Wielka Brytania), syn ►Władysława, wnuk Franciszka. Ukończył Gimnazjum Matematyczne w Katowicach, należał do drużyny harcerskiej w Załężu. W 1943 został powołany do wojska niemieckiego i służył w Normandii, wzięty do niewoli zgłosił się do Polskich Sił Zbrojnych, wstępując do armii gen. Andersa.

NIESYTO Władysław [urzęd. Stanisław] (8 IX 1894 – 17 II 1975), syn Franciszka, ppor., członek POW GŚl. Po ukończeniu szkoły podstawowej terminował u kowala w Pszczynie; w 1915 został wcielony do niemieckiego wojska i wysłany na front zachodni; po powrocie do domu wstąpił do POW. Pracował m.in. w ►Hucie Baildon, należał do ►Towarzystwa Śpiewaczego Halka w Załężu. Czynnie uczestniczył w trzech ►powstaniach śląskich, był działaczem plebiscytowym (odznaczony Krzyżem Powstańczym i Krzyżem Kawalerskim). W 1924 zwolniony z huty, znalazł zatrudnienie w Śląskich Liniach Komunikacyjnych (od 1926), gdzie – po epizodzie pracy w firmie Lenschner pod kontrolą okupacyjnych władz niemieckich – pracował aż do emerytury. Mieszkał przy ul. Wojciechowskiego 20a (ob. ►ul. Gliwicka). W 1939 z synem Józefem (ur. 23 II 1926) – harcerzem szkolnej drużynie ZHP w Załężu – uciekali przed frontem niemieckim na wschód; do kraju wrócili w 1940. W 1944 Józef został wcielony do wojska niemieckiego i stacjonował w południowej Francji; uciekł do partyzantki i zgłosił się do Polskiej Marynarki Wojennej; w czasie II wojny światowej służył na ORP „Ślązak” jako sygnalista; w 1947 na ORP „Błyskawica” wrócił do Polski; odznaczony polskimi i angielskimi medalami, w 2003 awansowany do stopnia podporucznika Marynarki Wojennej.

NIESYTO Władysław (28 XII 1924 – 13 VIII 1998), syn Jana, wnuk Franciszka, związany z górnictwem, pracował w Biurze Projektów Przemysłu Węglowego, brał udział w projektowaniu nowych kopalń (m.in. na Woli).

NIEWIEM Piotr (1904–1939), żołnierz wojska polskiego, stacjonował w Zamku Załęskim (zob. ►Dwór w Załężu), zginął w czasie odwrotu oddziału mjr. ►Mariana Tułaka z Załęża do Katowic.
APK, zesp. Śląski Instytut Naukowy w Katowicach, sygn. 2362.

NIEZALEŻNE SAMORZĄDNE ZWIĄZKI ZAWODOWE SOLIDARNOŚĆ HUTY BAILDON, 3 IX 1980 powstał Zakładowy Komitet Strajkowy; od 6 IX 1981 został przekształcony w Zakładowy Komitet Robotniczy; od 1 X 1980 wydawano organ prasowy ►Solidarność Baildonowców. W 1981 w ►hali sportowej Baildon odbyło się I Walne Zebranie Delegatów Województwa Katowickiego NSZZ „Solidarność”; związkowcy gościli też Regionalną Komisję Porozumiewawczą Rad Pracowniczych. 14 XII 1981 robotnicy rozpoczęli strajk okupacyjny; 14 III 1982 zapadły wyroki dla organizatorów strajków (13 osób zostało skazanych na kary pozbawienia wolności do 18 miesięcy).
U. Rzewiczok: Huta Baildon i jej twórca. Katowice 2009

NOWOGLIWICKA ULICA, jedna z ulic projektowanych w l. 1975–1980 w Załężu; miała powstać po wyburzeniu 760 mieszkań.
APK, zesp. Urząd Miejski Katowice, sygn 68.

NOWOK Piotr (17 X 1892, Piekary Śląskie – 5 VI 1941, Auschwitz), działacz plebiscytowy w Załężu, żołnierz w pułku Rudolfa Niemczyka, we IX 1939 brał udział w obronie Katowic; aresztowany 16 VIII 1941, osadzony w więzieniu w Katowicach przy ul Mikołowskiej (torturowany), przetransportowany 9 X 1941 do KL Auschwitz, gdzie zmarł.
APK, zesp. Śląski Instytut Naukowy w Katowicach, sygn. 2362.

nyga-jerzy

NYGA Jerzy (16 IV 1931, Bieruń Stary – 26 V 2017, Bieruń Stary), proboszcz w ►parafii św. Józefa w Załężu, starszy brat artysty malarza Romana Nygi. Po święceniach kapłańskich (24 VI 1956) pracował w parafiach w miejscowościach: Rydułtowy (X 1956–1959), Bobrowniki Śląskie (1959–1964), Chorzów ( prafia św. Jadwigi i kapelan szpitalny – 1964–1968), Bielsko (parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa – IX–XII 1968). Następnie był rektorem kościoła św. Wawrzyńca w Orzeszu (1969–1971), równocześnie w 1971 sprawował funkcję ekonoma parafii Nawiedzenia NMP w Orzeszu, a 5 maja otrzymał dodatkowo dekret zlecający odbudowanie kościoła św. Walentego w Bieruniu Starym. Od 1967 był członkiem, a od 1980 przewodniczącym Archidiecezjalnej Komisji Sztuki Sakralnej, członkiem Archidiecezjalnej Komisji Liturgicznej, diecezjalnym duszpasterzem środowisk twórczych oraz wykładowcą konserwacji zabytków w Wyższym Śląskim Seminarium Duchownym w Katowicach. W l. 1972–1975 brał udział w I Synodzie Diecezji Katowickiej w komisjach duszpasterstwa dorosłych i sztuki sakralnej. Od 1994 był prezesem Stowarzyszenia Pomocy św. Łazarza. Od VIII 1971 był administratorem, a od 11 X 1971 proboszczem w Załężu. 13 VIII 2000 przeszedł na emeryturę i zamieszkał na terenie swojej rodzinnej parafii w Bieruniu Starym. Uhonorowany prałaturą.
https://www.encyklo.pl/index.php?title=Nyga_Jerzy.

 


LEKSYKON ZAŁĘSKI

WSTĘP

Leksykon załęski ma charakter popularny, będzie zawierać minimum 1500 haseł ujmujących okres od czasów zamierzchłych do współczesności. Granice terytorialne powstającego dzieła wyznaczają granice historyczne Załęża, różniące się od współczesnych. Dlatego wśród haseł uwzględniono struktury administracji terenowej, w obrębie których funkcjonowała miejscowość (dotyczące takich jednostek terytorialnych, jak: księstwo cieszyńskie, księstwo raciborskie, majorat mysłowicki, powiat bytomski i powiat katowicki), a także struktury administracji kościelnej (dekanaty), do których miejscowości należały.

W hasłach poruszono tematy: biograficzne, topograficzne, topograficzno-historyczne, historyczne, gospodarcze, wyznaniowe, kulturalno-oświatowe, omówiono zabytki i pomniki, struktury lecznictwa i kultury fizycznej, parę haseł poświęcono kulturze ludowej.

Notki biograficzne dotyczą wyłącznie osób nieżyjących, pochodzących z terenów historycznego Załęża, a także tam zamieszkałych bądź działających, rozsławiających je poza ich granicami, o ile o ich działalności zachowały się ślady w źródłach lub dostępnych opracowaniach. Było to jedyne kryterium, jakie zastosowano, stąd w leksykonie znalazły się osoby o różnych opcjach narodowych i różnych orientacjach politycznych (m.in. działacze lewicowi, przedstawiciele duchowieństwa, osoby konsekrowane, właściciele Załęża, działacze samorządowi, powstańcy śląscy, sportowcy, nauczyciele, przedstawiciele świata kultury, dyrektorzy zakładów pracy).

Ważną część leksykonu stanowią hasła topograficzne – zarówno z topografii urzędowej (dotyczą większości ulic Załęża i Załęskiej Hałdy, nazw osiedli i kolonii, miejsc historycznych), jak i z onomastyki ludowej. Pewna grupa haseł dotyczy wydarzeń historycznych, ich wpływu na dzieje Załęża (np. działalności Armii Radzieckiej w styczniu 1945, II wojny światowej, struktur ruchu oporu podczas okupacji, I wojny światowej, powstań śląskich, plebiscytu górnośląskiego, wojny trzydziestoletniej, wojen saskich, wielkiego kryzysu gospodarczego).

Duża grupa haseł dotyczy jednostek gospodarczych. W tej grupie znajdują się wszystkie kopalnie z szybami i polami górniczymi, huty, kuźnica i inne jednostki gospodarcze różnych branż. Pewna grupa haseł odnosi się do rzemiosła, usług i handlu – obejmuje opracowania dotyczące nazw branżowych (np. fryzjerstwo, kowalstwo, piekarstwo), rzemieślników wykonujących wybrane zawody (np. budowlańcy, piekarze, stolarze), a także niektórych hurtowni, sklepów i mających długoletnie tradycje restauracji. Nie pominięto również haseł związanych z rolnictwem (np. hodowla bydła, drobiu, koni, trzody oraz uprawa roślin użytkowych, ziemniaków i żyta).

Starając się uwzględnić wszystkie aspekty dziejów Załęża, opracowano też hasła związane z życiem parafialnym realizowanym w 3 istniejących kościołach (parafie, związki i stowarzyszenia kościelne, obiekty sakralne), edukacją przedszkolną, szkolną i pozaszkolną, lecznictwem (szpitale, ważniejsze przychodnie, apteki), kulturą fizyczną i turystyką (struktury i kluby sportowe).

Przy opracowaniu leksykonu korzystano z archiwaliów Archiwum Państwowego w Katowicach i jego oddziałów w Pszczynie i Gliwicach, Archiwum Miejskiego w Katowicach, Archiwum Kurii Archidiecezjalnej w Katowicach oraz zgromadzonych w Muzeum Historii Katowic, a także informacji zamieszczanych w prasie historycznej i współczesnej, okolicznościowych wydawnictwach jubileuszowych oraz literaturze naukowej i popularnonaukowej.

Antoni Steuer

autor koncepcji opracowania i treści haseł


 


wspolczesne-granice-zaleza

Współczesne granice Załęża