A

 

ADAM, pole górnicze, położone na południe od ►ul. Obroki; graniczyło z polami ►Rinaldo i ►Eva (od pólnocy), ►Cleophas (od wschodu), ►Caroline, ►Joseph, ►Jenny (od południa), Lora (od zachodu). W 1856 skonsolidowana z kopalnią Cleophas; właściciele: Loebel Freund, Karol Neumann, ►Karol Godula.
R. Borowy: Wczoraj – dziś – jutro... kopalni „Katowice-Kleofas”. Historia węglem pisana. Katowice 1997; G. Grzegorek, A. Frużyński, P. Rygus: Kopalnie i huty Katowic. Kreacja i redakcja G. Grzegorek. Wstęp L. Jodliński. Katowice 2017.

adamaszek-jan

ADAMASZEK Jan (20 IX 1939, Ochojec k. Piotrowic – 15 II 2010, Katowice) – zapaśnik. Trenował w klubach: MKS „Pałac Młodzieży” Katowice (1953), „Górnik Moj” Katowice (1955, zob. ►Moj Katowice), RKS „Siła” Mysłowice (1959). Reprezentant Polski na MŚ w 1965. Osiągnięcia: MP styl klasyczny – 1 m. (1962, 1969), 2 m. (1959–1961, 1963,1965, 1967), MP styl wolny – 1 m. (1958–1960), 2 m. (1957, 1961), MPJ – 1 m. (1956), 2 m. (1957). Trener reprezentacji Polski juniorów (1965–1972) i seniorów (II trener – uczestnik IO w 1980), GKS Katowice (1972–1983), „Siły” Mysłowice (1983–1990). Sześciokrotny zwycięzca plebiscytu „Wieczoru” na najlepszego trenera woj. katowickiego.
APK, zesp. Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Katowicach, Wojewódzki Komitet Kultury Fizycznej, sygn. 1/463; A. Baran: Sto lat zapasów w Katowicach. Katowice 2006.

AGNES (Agnieszka), szyb odwadniający ►kopalni „Kleofas”, głęb. 47,5 m, drążony w 1853, od 1854 z 2 pompami odwadniającymi, od 1856 z parową maszyną wyciągową o mocy 12 KM; nazwa odimienna.
G. Grzegorek, A. Frużyński, P. Rygus: Kopalnie i huty Katowic. Katowice 2017.

AKADEMIA PRZEDSZKOLAKA MAŁE KROCZKI, przy ul. ►Ondraszka 12, założona 30 września 2015 roku, dla dzieci w wieku od 2,5 do 6 lat z problemami autystycznymi; prywatna instytucja wychowania przedszkolnego.

AKCJA WF I PW W ZAŁĘŻU, struktura dzielnicowa polskiej organizacji wychowania fizycznego i przysposobienia wojskowego (drużyny harcerskie ►Stowarzyszenia Młodzieży Polskiej, gniazd ►Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Załężu, ►Związku Powstańców Śląskich, ►Związku Legionistów; Akcja podlegała Miejskiemu (Wojewódzkiemu) Komitetowi WF i PW.
„Goniec Śląski” 1926, nr 214.

ALEXANDER, jeden z dwóch najstarszych szybów (obok szybu Johannes), na polu górniczym ►Victor, eksploatowany w latach 1839–1841.
G. Grzegorek, A. Frużyński, P. Rygus: Kopalnie i huty Katowic. Katowice 2017.

ALOIS ROKUS zob. ►Alojzy Rokus

ALOJZY ROKUS (inne nazwy: Alois Rokus, Constantin Rokus), firma zał. na początku XX w. przez Konstantego Rokusa przy ul. Wojciechowskiego 26 (ob. ►ul. Gliwicka), od l. 20. XX w. działała pod nazwą Alojzy Rokus. Była jednym z największych przedsiębiorstw budowlanych (Baugescheft) w Katowicach; w 1940 zatrudniała 184 robotników. Była właścicielem wielu kamienic w Załężu nabytych pod koniec l. 20. XX w. od ►Giesche SA. Została upaństwowiona 1 I 1947, zlikwidowana zaś w I 1948. Ważniejsze prace wykonane w Załężu: przebudowa kamienicy Franciszka Rokusa; remont ►kościoła p.w. św. Józefa w Załężu; przebudowa restauracji ►Marka (1941) oraz warsztatów i garaży Małgorzaty Rokus na mieszkania.
APK, zesp. Miasto Katowice, sygn. 400; AUM, zesp. 1, sygn. 2403, 2404, 2416, 2427; „Śląsko-Dąbrowski Dziennik Wojewódzki” 1947, nr 1, 1948, nr 2; „Polska Zachodnia” 1930, nr 258.

ALTE STRAßE zob. ►Kupca Jana ulica

ALTHOLZ, restauracja (serwująca śniadania, obiady, kolacje) mieszcząca się przy ul. Wojciechowskiego (ob. ►ul. Gliwicka) 70. Jej właścicielami byli: ►Jakub Nebel, w l. 1923–1931 Dawid Altholz (spadkobierca ►Bronisława Altholza). Od końca lat 20. XX w. swoją siedzibę miało tam kino ►Raj (Corso, Oaza, ►Gloria, ►Apollo), funkcjonowały też lokale miejscowych komórek ►Polskiej Partii Socjalistycznej i ►Związku Halerczyków.
APK, zesp. Wydział Powiatowy Katowice, sygn. 517, zesp. Urząd Wojewódzki Śląski, sygn. 825, zesp. Miasto Katowice, sygn. 400; AUM, zesp. 1, sygn. 2433; E. Berentt, Księga adresowa województwa śląskiego: rok 1926/1927, Katowice [1927]; „Polonia” 1926, nr 1; J. Lewandowski, Kino na pograniczu. Wędrówki po dziejach filmu na Górnym Śląsku, Katowice 1998; E. Buła, Bilet do kina. Katowickie przybytki X muzy 1945–1976, [w:] Nie tylko filmy, nie same kina.  Z dziejów X muzy na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim, red. A. Gwóźdź, Sosnowiec 1996; „Der Oberschlesische Wanderer” 1913, Nr. 132; https://fidkar. bs. katowice.pl /Content/141990/iv4409-1924-145-0001.pdf.

AM DAMM, zob. ul. Jakuba ►Grządziela.

AMALIE (Amalia), szyb kopalni ►„Charlotte”, potem kopalni ►„Victor”, głęb. 18,30 m, pogłębiony w l. 1849–1861(?); nazwa patronimiczna na cześć siostry tajnego radcy ►Aleksandra von Bally.
R. Borowy: Wczoraj – dziś – jutro... kopalni „Katowice-Kleofas”. Historia węglem pisana. Katowice 1997.

AMBILD Emil (27 IX 1899 Załęska Hałda – 5 III 1988, Katowice), strażak. Od 19 II 1919 działał jako kurier w Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska; podczas II ►powstania śląskiego był zwiadowcą w Załęskiej Hałdzie, w III ►powstaniu śląskim służył w III baonie II kompanii I pułku katowickiego Walentego Fojkisa na terenie Wirka, Blachowni, Kędzierzyna. Był członkiem ►Związku Powstańców Śląskich w Załęskiej Hałdzie. Uczestniczył w kampanii wrześniowej – 11 XI 1939 powrócił ze Lwowa; w l. 1941–1945 przebywał na robotach przymusowych. Należał do ►Związku Weteranów Powstań Śląskich i Koła ►Związku Bojowników o Wolność i Demokrację w Załęskiej Hałdzie. Pochowany na ►cmentarzu (parafialnym) w Załężu.
APK, Związek Bojowników o Wolność i Demokrację Okręg Katowice, sygn. 524; Inskrypcja nagrobkowa na cmentarzu parafialnym w Załężu.

AMICUS, niepubliczna szkoła podstawowa, założona w 1992 roku pod nazwą Prywatna Szkoła Podstawowa, przy ul. Harcerskiej, od 1994 w osiedlu ►Witosa; od 1996 pn. Szkoła jak Dom; pięcioklasowa; od 1994/1995 10-klasowa; obiekt rozbudowano o kolejne 6 sal lekcyjnych; w latach 1999−2017 gimnazjum; wchodzi w skład Zespołu Szkół Niepublicznych w osiedlu Witosa.
https://szkolajakdom.edu.pl/o-nas/historia-szkoly

ANABERGSTRAßE, zob. ulica Macieja ►Mamoka.

ANDRYS Franciszka (17 V 1895, Załęska Hałda – ?), działaczka niepodległościowa. Od 16 VIII 1920 do 21 VII 1921 działała w Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska. Była członkiem chóru ►Lutnia i ►Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Załężu. Brała udział w II (1920) i III (1921) ►powstaniu śląskim na terenie Załęża – sanitariuszka, łączniczka w III baonie II kompanii I pułku katowickiego Walentego Fojkisa. Mieszkała na ►ul. J. Lisa.
APK, zesp. Związek Bojowników o Wolność i Demokrację Katowice, sygn. 599.

ANIOŁ Franciszek (20 I 1895, Załęże – 21 XII 1910, Mysłowice), działacz narodowy. Był współzałożycielem Towarzystwa Śpiewu ►„Halka” w Załężu i działaczem gniazda Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” Katowice. Uczestniczył w Grunwaldzkim Zlocie „Sokoła” w Krakowie (1910). Pełnił funkcję naczelnika Wydziału Okręgowego Związku Sokołów Polskich w Państwie Niemieckim w Katowicach. Zginął w napadzie rabunkowym na kantor.
A. Steuer, Anioł Franciszek, [w:] Patronowie katowickich ulic i placów, red. U. Rzewiczok, Katowice 2013.

ANIOŁA Franciszka ULICA, nazwa obowiązująca od 1945 (do 1922 Gartenstraße, w l. 1925–1939 Ogrodowa, później Freiheitstrstraße). Ulica – o długości 90 m, dojazdowa – zabudowana domami (familokami), które przed I wojną światową były własnością ►Huty Baildon i zakładów ►Giesche Spółka Akcyjna, a także Susanny Wylczol i Anny Siwinna. Działalność społeczną prowadziła Maria Piastowska związana z chadecją. W okresie międzywojennym swoją siedzibę miały tam: zakład ►Jarząbek. Górnośląska Fabryka Sprężyn do Mebli, warsztat blacharski Karola Osieckiego oraz ►Fabryka Mydła (wł. Jan Krzemiński). W l. 1939–1945 działały rzeźnie i sklepy masarskie: Albina Migdalskiego, Petra Borowczyka i warsztat urządzeń centralnego ogrzewania Feliksa Juchelka. Po II wojnie światowej funkcjonował lokal ►Załężanka.
AUM, zesp. 1, sygn. 16–17; APK, zesp. Miasto Katowice, sygn. 135–136, 398; Księga adresowa miasta wielkich Katowic 1935/1936: opis władz i urzędów państwowych, komunalnych, samorządowych i instytucyj prywatnych, alfabetyczny spis ulic, spis mieszkańców według ulic, alfabetyczny spis mieszkańców, alfabetyczny spis branż, alfabetyczny spis zakładów i przedsiębiorstw przemysłowo-handlowych, Katowice 1935; E. Berentt, Księga adresowa województwa śląskiego: rok 1926/1927, Katowice [1927]; Katowice. Środowisko, dzieje, kultura, język i społeczeństwo, red. A. Barciak, E. Chojecka, S. Fertacz, T. 2, Katowice 2012.

ANIOŁÓW STRÓŻÓW DOM, Stowarzyszenie Pomocy Dzieciom i Młodzieży, powstało w 1991 (zał. Adrian Kowalski) jako Katolicki Ośrodek Rehabilitacyjno-Wychowawczy; prowadzi działalność pożytku publicznego na rzecz dzieci i młodzieży ze środowisk patologicznych oraz niedostosowanych społecznie, a także dla ich rodzin. Początkowo funkcjonowało w centrum Katowic (głównie na dworcu kolejowym). Wolontariusze otaczali opieką przede wszystkim dzieci i młodzież zaniedbaną i odrzuconą, narkomanów. Od 1994 siedziba mieściła się w zniszczonym domu przy ul. Andrzeja 1 w Katowicach. W 1999 uruchomiono Punkt Pracowników Ulicznych w Załężu, w 2001 otwarto świetlice w Śródmieściu Katowic i Załężu (w budynku przedwojennego Domu Młodzieży przy ul. Gliwickiej). Obecnie w Załężu (najbiedniejszej dzielnicy Katowic) prowadzi Środowiskowy Program Psychoprofilaktyczny dla dzieci i młodzieży oraz ich rodzin zagrożonych marginalizacją społeczną.
G. Pierończyk: Meandry załęskiego sportu. Kotórz Mały 2017; www.anioly24.pl.

ANIOŁY ADAMKA, pejoratywna nazwa bojówki powiązanej z Partią Pracy Niemiec; terroryzującej ludność polską Załęża na przełomie 1919 i 1920 roku.
„Polak” 1920, nr 26.

ANONIM, zespół muzyczny ►Zakładowego Domu Kultury Huty Baildon, kwartet w składzie: Marian Danysz i Zygfryd Oleś (saksofony), Antoni Tyla (fortepian), Franciszek Chorzela (gitara basowa), Tadeusz Cebulski (śpiew). Działał od l. 80. do połowy l. 90. XX w.; w 1987 liczył 7 członków, a jego pracami kierował Antoni Tyla. W 1989 zdobył 2 miejsce na Festiwalu Muzyki Hutniczej.
Kronika Zakładowego Domu Kultury Huty Baildon w zbiorach MHK, Amatorskie zespoły artystyczne oraz koła zainteresowań w województwie katowickim. Katowice 1990

ANTONIE, szyb 22,5 m, na polu górniczym Victor; pierwotnie w kopalniach: ►Kleine Helene, następnie ►Victor, zgłębiony w latach 1845–1848.
G. Grzegorek, A. Frużyński, P. Rygus: Kopalnie i huty Katowic. Katowice 2017.

APOLLO (Gloria), kino w Załężu, zał. ok. 1944 przy ►ul. Gliwickiej 120, stałe, zaliczone do III kategorii. Pierwszym właścicielem była Joanna Gawlik, w l. 70. XX w. Jadwiga Październik. W l. 60. XX w. mogło pomieścić 365–381 widzów, na pocz. l. 70. XX w. 429; w 1970 seanse obejrzało 75 933 widzów. Podlegało Wojewódzkiemu Zarządowi Kin w Katowicach. W sali kinowej miała miejsce uroczystość nadania patrona szkole specjalnej w Załężu. Od 1989 jest to lokal sekcji tenisa stołowego ►KS „Baildon” Katowice. Zob. ►Raj.
APK, zesp. Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej, Katowice, Wydział Kultury, sygn.776; Wojewódzki Urząd Statystyczny Katowice, sygn. 4/38; Treuhandstelle, sygn. 965; AUM, sygn 1/2433; „Głos Baildonu” 1989, nr 18.

ARBEITER GESANG VEREIN, niemieckie towarzystwo śpiewacze, założone na początku 1911 roku, związane z socjaldemokracją (członkami byli Polacy i Niemcy); z siedzibą w ►Domu Sypialnym nr 1 Giesche SA; zob. też: ►ruch śpiewaczy, ►niemiecka mniejszość narodowa.
„Gazeta Ludowa” 1911, nr 2, 174.

ARKONA, jeden z trzech uskoków tektonicznych w granicach eksploatacji górniczej kopalni ►Kleofas, w układzie równoleżnikowym, z otwarciem na wschód; wysokość zrzutu – 17 m.
APK, zesp. Katowickie Zjednoczenie Przemysłu Węglowego, sygn 1423.

ATOMEK zob. ►Zakładowy Dom Kultury Huty Baildon

AUTOSTRADA A4, najdłuższa autostrada w Polsce, długości 672,75 km, prowadząca z zachodu na wschód przez południową Polskę (wzdłuż Sudetów i Karpat). Należy do III paneuropejskiego korytarza transportowego, stanowiąc niejako przedłużenie niemieckiej autostrady A4, przebiega od granicy z Niemcami w Jędrzychowicach koło Zgorzelca, przez Legnicę, Wrocław, Opole, Gliwice, Katowice, Kraków, Tarnów, Dębicę, Rzeszów, Jarosław, do przejścia granicznego z Ukrainą w Korczowej. Odcinek przecinający Załęże oddziela osiedle ►Witosa od ►Załęskiej Hałdy.

AWIMED, zakład opieki zdrowotnej przy ul. ►Gliwickiej 159 (w dawnym ►Dworze w Załężu); należący do sieci placówek medycznych o tej samej nazwie, funkcjonuje od 2009 roku, ze szpitalem i poradniami: opieki podstawowej, otolaryngologiczną, urologiczną, okulistyczną, neurologiczną; specjalizuje w wykonywaniu zabiegów operacyjnych z zakresu ortopedii i traumatologii narządów ruchu, neurochirurgii, urologii oraz chirurgii ogólnej i plastycznej.
https://avimed.pl/szpital/

AZYL MIEJSKI W ZAŁĘŻU, instytucja podległa Wydziałowi Opieki Społecznej magistratu w Katowicach. Pierwotnie (1925) mieściła się w prowizorycznym baraku przy ul. Wojewódzkiej 60 w Katowicach, który nie spełniał wymogów higieniczno-sanitarnych. Został zastąpiony nowoczesnym gmachem (zaprojektowanym w 1927 przez architektów: Władysława Czerny-Szwarcenberga i ►Lucjana Sikorskiego) wybudowanym na gruncie miejskim w Załężu przy ►ul. ks. P. Pośpiecha. Otwarcie najnowocześniejszego tego typu obiektu w Polsce (wzorowanego na azylu wiedeńskim) nastąpiło 1 X 1929. Składał się z 2 części: męskiej i żeńskiej z oddziałami dla brudnych i czystych, łaźni z natryskami, wspólnej sali do dezynsekcji, sal sypialnych większych i mniejszych, a także warsztatów rzemieślniczych dla mężczyzn i pralni dla kobiet; pobyt był częściowo odpłatny. Funkcjonowała tania kuchnia dla ubogich i bezrobotnych. Przesiedlano tam najuboższą ludność miasta – mieszkańców ziemianek m.in. z kolonii Agnes-Amanda koło Zawodzia. W 1943 w jego miejscu utworzono ►Szpital Dziecięcy.
Działalność miasta Katowice na polu opieki społecznej, Katowice 1928.

 


LEKSYKON ZAŁĘSKI

WSTĘP

Leksykon załęski ma charakter popularny, będzie zawierać minimum 1500 haseł ujmujących okres od czasów zamierzchłych do współczesności. Granice terytorialne powstającego dzieła wyznaczają granice historyczne Załęża, różniące się od współczesnych. Dlatego wśród haseł uwzględniono struktury administracji terenowej, w obrębie których funkcjonowała miejscowość (dotyczące takich jednostek terytorialnych, jak: księstwo cieszyńskie, księstwo raciborskie, majorat mysłowicki, powiat bytomski i powiat katowicki), a także struktury administracji kościelnej (dekanaty), do których miejscowości należały.

W hasłach poruszono tematy: biograficzne, topograficzne, topograficzno-historyczne, historyczne, gospodarcze, wyznaniowe, kulturalno-oświatowe, omówiono zabytki i pomniki, struktury lecznictwa i kultury fizycznej, parę haseł poświęcono kulturze ludowej.

Notki biograficzne dotyczą wyłącznie osób nieżyjących, pochodzących z terenów historycznego Załęża, a także tam zamieszkałych bądź działających, rozsławiających je poza ich granicami, o ile o ich działalności zachowały się ślady w źródłach lub dostępnych opracowaniach. Było to jedyne kryterium, jakie zastosowano, stąd w leksykonie znalazły się osoby o różnych opcjach narodowych i różnych orientacjach politycznych (m.in. działacze lewicowi, przedstawiciele duchowieństwa, osoby konsekrowane, właściciele Załęża, działacze samorządowi, powstańcy śląscy, sportowcy, nauczyciele, przedstawiciele świata kultury, dyrektorzy zakładów pracy).

Ważną część leksykonu stanowią hasła topograficzne – zarówno z topografii urzędowej (dotyczą większości ulic Załęża i Załęskiej Hałdy, nazw osiedli i kolonii, miejsc historycznych), jak i z onomastyki ludowej. Pewna grupa haseł dotyczy wydarzeń historycznych, ich wpływu na dzieje Załęża (np. działalności Armii Radzieckiej w styczniu 1945, II wojny światowej, struktur ruchu oporu podczas okupacji, I wojny światowej, powstań śląskich, plebiscytu górnośląskiego, wojny trzydziestoletniej, wojen saskich, wielkiego kryzysu gospodarczego).

Duża grupa haseł dotyczy jednostek gospodarczych. W tej grupie znajdują się wszystkie kopalnie z szybami i polami górniczymi, huty, kuźnica i inne jednostki gospodarcze różnych branż. Pewna grupa haseł odnosi się do rzemiosła, usług i handlu – obejmuje opracowania dotyczące nazw branżowych (np. fryzjerstwo, kowalstwo, piekarstwo), rzemieślników wykonujących wybrane zawody (np. budowlańcy, piekarze, stolarze), a także niektórych hurtowni, sklepów i mających długoletnie tradycje restauracji. Nie pominięto również haseł związanych z rolnictwem (np. hodowla bydła, drobiu, koni, trzody oraz uprawa roślin użytkowych, ziemniaków i żyta).

Starając się uwzględnić wszystkie aspekty dziejów Załęża, opracowano też hasła związane z życiem parafialnym realizowanym w 3 istniejących kościołach (parafie, związki i stowarzyszenia kościelne, obiekty sakralne), edukacją przedszkolną, szkolną i pozaszkolną, lecznictwem (szpitale, ważniejsze przychodnie, apteki), kulturą fizyczną i turystyką (struktury i kluby sportowe).

Przy opracowaniu leksykonu korzystano z archiwaliów Archiwum Państwowego w Katowicach i jego oddziałów w Pszczynie i Gliwicach, Archiwum Miejskiego w Katowicach, Archiwum Kurii Archidiecezjalnej w Katowicach oraz zgromadzonych w Muzeum Historii Katowic, a także informacji zamieszczanych w prasie historycznej i współczesnej, okolicznościowych wydawnictwach jubileuszowych oraz literaturze naukowej i popularnonaukowej.

Antoni Steuer

autor koncepcji opracowania i treści haseł


 


wspolczesne-granice-zaleza

Współczesne granice Załęża